Tegenwoordig weet een stuurman op elk moment van de dag met grote nauwkeurig­heid en zeker­heid waar ‘zijn’ schip vaart, wat de koers is, de snelheid en welke schepen in de buurt varen. Alles keurig geordend voor zijn neus, digitaal en interactief. Dankzij de duizenden satellieten die om de aarde zweven, kan hij – waar ook ter wereld – zeer nauwkeurig zijn positie bepalen. Het is een groot contrast met nog niet eens zo lang geleden, voordat al deze satellietnavigatie aan boord kwam. Want hoe navigeer je als je om je heen slechts water en lucht ziet? Simpel: je gebruikt de zon, de sterren en de horizon. Vóór de ‘satnav’ was het werk van een stuur­man dan ook heel anders dan nu. Hij gebruik­te instrumenten om de hoek tussen de zon of een ster en de horizon te bepalen. Die hoek vertelde hem – ongeveer – hoe noorde­lijk of zuidelijk het schip zich bevond. Eerst gebruikte hij daarvoor astrolabia, graad­stokken en Daviskwadranten, later de octant en de sextant, die veel preciezer waren.

Sextant Met de sextant bepaalde de stuurman elke dag om precies twaalf uur de zonsmiddag­positie van het schip. Hij mat de hoek tussen de horizon en de zon als de zon op zijn hoogst stond. Dat is maar een paar seconden het geval, dus het was een heel precies klusje. Op basis van de hoek die de sextant aanwees en het aantal seconden dat hij nodig had om naar de klok op de brug te lopen, kon de stuur­man, samen met informatie uit scheepvaart­tabellen, de eerste hoogtelijn berekenen. Vervolgens ‘schoot’ hij een tweede zonnetje. Het schip bevond zich op het snijpunt van die twee lijnen. Het tweede meetmoment op de dag was de nautische schemering: donker genoeg om de sterren te kun­nen zien, en nog net licht genoeg om de horizon te zien. Ook dat moment duurde kort, zo’n tien minuten. De stuurman voerde drie metingen uit, op basis van drie verschillende sterren. En ook hier sloeg hij de scheepvaart­tabellen erop na, met als resultaat drie lijnen op de kaart, die, als alles precies klopte, door hetzelfde snij­punt gingen: dat was de positie van het schip.